Once upon a time in Tsjernobyl

Op 26 April 1986 zette het voorheen onbekende Sovjetdorpje Chernobyl zichzelf voorgoed op de wereldkaart, na wat pas veel later de grootste nucleaire ramp in de geschiedenis zou blijken. In de power plant, die de naam van het dichtstbijzijnde dorp draagt, ontploft reactor nummer vier na een foutgelopen blackoutexperiment. Het dak van de reactor explodeert onder de grote hitte en druk en er schiet een metershoge groengele vlam de lucht in. De omwonenden - en bij uitbreiding de rest van de wereld - zullen pas dagen later vernemen wat de desastreuze gevolgen van deze ontbranding en haar radioactieve wolk zijn.

We trokken naar Chernobyl, Pripyat, vervangdorp Slavutych en de verlaten sites in de regio. Ik hoopte er meer te leren over de ramp, die er 33 jaar geleden plaatsvond, zo'n maand na mijn geboorte. Over de doofpot, de helden, antihelden, ecologische en sociale gevolgen.

Sinds de waanzinnig populaire HBO miniserie 'Chernobyl' verscheen, wordt er met hernieuwde belangstelling over de ramp en regio geschreven en gelezen. Zowel regionale als internationale pers verdiepen zich in de gebeurtenissen. De boekingen naar het rampgebied gaan vandaag al met 40% de hoogte in. En dat zal alleen maar toenemen, als ik mijn newsfeed mag geloven. Hoewel wij op dit moment door de buurt van de rampenzone reizen, bereikt het nieuws en de achtergrondinformatie over de streek me vooral vanuit België en via de Vlaamse media.

In The Zone

De manier waarop de verlaten sites aan de Oekraïense zijde toeristisch worden uitgebuit en -gebaat, krijgt veel negatieve bijklank, net zoals de manier waarop bezoekers en voornamelijk influencers ermee omgaan. Van foute selfies en souveniershops tot "exclusieve rave party". Van reflectie, bezinning of respect voor de vergeten slachtoffers - volgens "officiële" cijfers zouden dat er maar een 10tal zijn - lijkt weinig sprake, als we de media mogen geloven. Is het tijd voor een transformatievere gedenkplek of een activistisch museum? Let's find out.

De excursies en trips naar 'de zone' mikken niet alleen op urbexers of zogenaamde ramptoeristen. Zo zijn er bijvoorbeeld ook verschillende wildlife trips te boeken. De evacuatiezone van 2600km2 aan Oekraïense en 1600 aan witrussische zijde, loopt Europa's grootste rewilding experiment. In het gebied heeft de natuur het opnieuw van de mens overgenomen. In de jungle die de dorpen nu al grotendeels overwoekert, zwerven wilde wolven, paarden, emoes, lynxen, beren en andere bedreigde diersoorten rond. Je spot er wel 231 vogelsoorten. De bomen baanden zich nu al een weg door de hoofdwegen van de stad. In zone 1 is nu al geen beton meer te zien, en nam de natuur het volledig over.

Dress to destress

We vertrekken om 7u uit Kiev, voor een rit van anderhalf uur noordwaarts. Hoe heet de Oekraïense zomer ook mag wezen, door Tsjernobyl slenter je niet op je slippers. Lange mouwen, een lange broek en dichte schoenen zijn de dresscode. Eten in open lucht is strikt verboden. Even wat spullen op de grond leggen nog strikter. Want, zelfs al bevind je je even buiten de gevaarlijkste zone, de dieren en de wind dragen nog steeds radioactieve deeltjes met zich mee. Echt gerust ben je dus nooit.

Die eerste belangrijke veiligheidsinstructies krijgen we van onze gids Alexander. Hij is slechts 22, maar kent de hele exclusion zone op zijn duimpje. Hij komt er sinds zijn 16de illegaal urbexen, en maakte er twee jaar geleden dan maar zijn beroep van. Zijn korte mouwen en fijnzinnig gevoel voor humor zetten zijn vastberadenheid in de verf. Hem krijgen ze hier niet meer weg.

We moeten voorbij verschillende 'grenscontroles'. Onze paspoorten worden twee keer gecontroleerd, wanneer de de 30km en 10km zone in rijden. De 30km zone is slechts een bufferzone: ongevaarlijk, maar nodig om verplaatsing van gecontamineerde deeltjes of spullen te vermijden. In The Zone krijgen we een verplichte irisgevoelige meetbadge om de nek, die onder meer onze dagelijkse dosis straling registreert. Onze ogen blijken onze zwakste plek te zijn, wat straling betreft, aangezien de straling zich via onze irissen rechtstreeks een weg door ons lichaam zou kunnen banen zonder de bescherming van onze huid. De ogen van de brandweermannen die de eerste brand in reactor 4 probeerden te blussen werden blauw ten gevolge van de straling. Via deze irissimulattor, die we na ons bezoek weer netjes inleveren, zou de overheid onder meer ook controleren of bezoekers - en dus vooral de gidsen - de aangegeven grenzen respecteren.

We hebben ook een eigen Dosimeter die de alfa-, gamma- en betastraling meet waaraan we worden blootgesteld. Die laatste vind je alleen in de reactor zelf. Bij de zogenaamde hotspots - dat zijn zones met gevaarlijk hoge waardes - schieten de getallen de hoogte in. Het zijn plaatsen waar radioactieve stofdeeltjes zich met de wind of regen verzamelden of radioactief afval werd geloosd.

Spookstadswandeling

Het eerste uur loopt ons gezelschap bijna letterlijk op de toppen van de tenen. Wanneer er in de 10km zone een vlinder in het busje vliegt, breekt net geen lichte paniek uit. Niemand wil in de buurt van het dier komen, hoe ongevaarlijk het er ook uit ziet.

De Dosimeter tikken steeds sneller en het alarm gaat een eerste keer af. Je voelt de spanning hangen, maar tot nagelbijten laat niemand zich hier verleiden.

Onderweg heeft Alexander het steeds weer over "de onzichtbare vijand", die het de bevolking en reddingswerkers tot op vandaag zo moeilijk maakt. Met deze tegenstander heeft verstoppen noch terugschieten zin. niet verstoppen. Het is een vijand die in je hoofd en onder je vel kruipt, en zich soms pas tientallen jaren later van zijn slechtste kant laat zien.

Toch laat niet iedereen zich daardoor afschrikken. In Chernobyl zelf werken vandaag nog steeds zo'n 1500 mensen. De medewerkers werken in shifts van 10 dagen tot 10 minuten, afhankelijk van de zone waarin ze werken. Ze onderhouden, monitoren en bewaken de kernreactor, die na meer dan 30 jaar nog steeds een verdoken gevaar voor de mensheid vormt.

De streek telt opnieuw zo'n 100tal officieuze inwoners of 'Resettlers'. Het zijn outlaws, die hun eigen wetten bepalen, oud huis terug gingen opzoeken en volledig buiten de gewone maatschappij besloten te leven.

Tijdens een informeel gesprekje laat ook gids Alexander vallen dat hij soms wekenlang in The Zone kampeert met vrienden. In een van de verlaten appartementsblokken heeft hij samen met hen een volledige flat ingericht. Waar die zich precies bevindt wil hij niet verklappen. Al geeft hij een tip: wie goed oplet vindt de plek zo, want er zit zelfs een raam in het kozijn, pocht hij.

In het verlaten sportstadium loopt een hond door de tribune. Alexander roept hem bij zijn wel erg toepasselijke naam, Alfa, naar de meest populaire stralingswaarde. De hond is schuw en volgt ons vanop afstand wanneer we verder wandelen. Achtergelaten huisdieren werden in 1986 meedogenloos bij elkaar gelokt en afgeschoten, omdat hun radioactieve vacht een gevaar vormde voor de mensen die er achterbleven. Vandaag leven ze er in groep en in het wild.

Net zoals bij het stadium, dat makkelijk 3000 mensen plaats gaf, is het moeilijk om je voor te stellen dat dit ooit een bruisende stad was. We lopen doorheen en voorbij verlaten theaterzalen, boksclub, restaurants en het legendarische kinderdagverblijf. Het pretpark dat zou opengaan op 1 mei 1986, zo'n vijf dagen na de ramp, zag nooit een eerste bezoeker. Het grote reuzenrad roest nu in vrede, Het ziet er zelfs roestig nog steeds uitnodigend uit, in de felle middagzon. Toch raadt Alexander ons sterk af om het aan te raken. Hij wijst ons op een hotspot onderaan een van de karretjes. Onze Dosimeter piekt de hoogste waarde die we al konden meten, met waardes tot ruim 2000.

De helikopters die af en aan naar de reactor vlogen zouden chemische producten geloosd hebben boven dit deel van het park. Waar het product de grond of objecten raakte, piekt de radioactiviteit. Een kleine reminder.

Wanneer het busje de weg inslaat richting kernreactor 4, kunnen we amper geloven waar we zijn. We kunnen de poort van de reactor net niet aanraken. Het is onvoorstelbaar dat de wereld hier 33 jaar geleden bijna ophield te bestaan, terwijl de mijne een maand eerder net het licht zag. Zelfs in je ogen wrijven van verbazing is hier niet toegestaan.

Op de terugweg laat de gids ons een gigantisch verlaten sovjet radarschild zien. De grootste mast is 150m hoog. Een koud kunstje in oorlogstijden.

Emergency exit through the gift shop

Wanneer we de kantine of zones opnieuw uit willen, worden wijzelf, onze kleren en bezittingen gemeten. Wie meer dan 17 partikels per cm2 meedraagt, mag de zone niet uit. Ook de banden en trapjes van het busje worden gescand. Aan de controlepost van de 30km exclusiezone staan twee souvenirstandjes, waar je voor een tientje een Chernobyl postkaart, gasmasker, wit pak, stickerset of Dosimeter voor dagelijks gebruik op de kop tikt. "life is short, eat Chernobyl ice cream." luidt de leuze van de ijsventer hier. Het potentiele gevaar wordt niet weggemoffeld, maar is net hun sterkste verkoopsargumenten. Toch zijn de shops zo knullig dat je het hen meteen vergeeft.

De zone is een onbevattelijke plek, die naast de radioactiviteit ook een ontzettende schoonheid in zich draagt. De bevreemding die we in het Oostblok voelden werd alleen maar groter. Pas binnen 300 jaar zal ook de 10km zone min of meer veilig worden voor de mens. De echte impact van de ramp op mens en milieu zullen we pas binnen tientallen, misschien honderden jaren kennen. Tot op vandaag ontbreken alle officiële cijfers, of zijn die allerminst betrouwbaar te noemen.

We vermeden hotspots, raakten niets aan en hielden ons aan de opgelegde code. Onze dagdosis blijkt uiteindelijk niet hoger dan die op een transatlantissche vlucht. Ook de gidsen zijn benieuwd welke gevolgen het succes van de HBO serie op deze plek zal hebben. Chernobyl is vandaag weer levendiger dan ooit.

Lees ook: